Ermeni Ulusal Hareketi, 1780 Zeytun İsyanı ile başlayarak 1984 yılına kadar süren dönemdeki "Ermeni ulusal kurtuluş hareketi" olarak da bilinen Ermeni milliyetçiliğini savunan Ermenilerin tarihte kurulmuş olan Ermeni devletlerinin kapsadığı bölgelerde, Doğu Anadolu Bölgesi ve Kafkasya'da, yeniden bir Ermeni devleti kurma amacı doğrultusunda düzenlenen faaliyetlerdir.
Ermeniler arasında aydınlanma, bazen Ermeni halkının rönesansı olarak adlandırılan, iki kaynaktan gelişmiştir. İlki Ermeni rahiplerin ait olduğu Mekhitarist Order. İkincisi 19. yüzyılın sosyo-siyasi gelişmeleri ki bunlar esas olarak Fransız Devrimi ve Rus devriminin kavramlarının Ermeniler okur-yazarlar arasında yer bulmasıdır. Ermeniler arasında Mekhitarist Order'a bağlı din görevlileri Ermeni tarihi ve dilini önemini öğretimlerinde vurguladılar.1 Tiflis'deki Nersesian Koleji ve Lazarian Koleji'nde Moskova-Lazarevski Enstitüsü (1816) önde gelen eğitim kurumlarında yetişmiş ulusal bilinçli Ermeni öğretmenler etkili olmaktaydı. Öncüleri arasında Mikayel Nalbantyan, Haçatur Abovyan ve Stepan Nazaryan sayılmasına yarar vardır.2 Bu ilk grup Ermeni sorununun tanınması için savaştı.3
19. yüzyılda diğer ulusal hareketlerle birlikte Osmanlıda bir Ermeni aydınlar grubu oluşmuştur.4 Bunlar ithalat ile uğraşan Ermeniler arasında yaygınlaşmıştır. Bu kişiler kendi toplumlarına bu yeni kavramların kullanımı teşvik etmişler. Bu Ermeniler son derece eğitimli idi içlerinde doktorlar, demokratik-liberal ideolojiyi benimseyen öğretmenler vb. Bu yaklaşım Ermeni Devrimci Federasyonu ile yeni bir akıma ulaştı. Ermeni Devrimci Federasyonu ikinci dalga Rus devrimci düşüncesi ortaya çıkışı ile sosyalist ideoloji (Marksist değişiklik gösteren) özelliklere sahip bir hareket haline gelir.5
Armenekan Partisi 1885 yılında 1880 yılında kurulan Ermeni Yurttaşlar Birliği adlı gizli bir Ermeni derneğinin de kurucusu olan Ermeni Mıgırdiç Portakalyan tarafından Van merkez olmak üzere kurulmuştur. Bu organizasyon "Kan dökmeden hürriyet elde edilemez" sloganını benimsemiş ve ihtilal yolu ile bağımsız Ermeni devletini kurmayı amaçlamıştır.6 Zaman içinde öne çıkan Taşnak ve Hınçak Komiteleri bu organizasyondan eleman transferi yapmıştır.7
Ermeni Devrimci Federasyonu (Tashnagtsutiun, Taşnaksutyun) Ermeni radikal milliyetçi Ermeni bağımsızlığını sağlamak amacıyla 1890'da kurulan örgüt.
Sosyal Demokrat Hınçak Partisi eski adıyla "Hınçak". 1887 yılında Kafkasyalı bir Ermeni olan Avedis Nazarbeg tarafından ve Marksist ideolojiye inanmış beş öğrenci ile birlikte İsviçre'nin Cenevre kentinde kurulmuştur. Çalışma bölgesi olarak Doğu Anadolu Bölgesi'ni seçen komite, bir zaman sonra merkezini İsviçre'den Londra'ya götürmüştür. Cemiyetin prensipleri Karl Marx'ın Komünist Manifesto'sundan esinlenerek hazırlanmış olup üyelerinin çoğu Rusya Ermenileri idi. Komitenin amacı, Osmanlı Devleti'nden kopararak Rus ve İran'daki bölgeleri birleştirmek ve böylece Büyük Ermenistan'ı kurmaktı.
Bu dönemle başlayarak bazı Ermeniler Ermeni milisleri, çeteleri, fedaileri olarak bilinen ve ailelerini terk ederek gerilla birlikleri oluşturmuşlar. İlk olarak Osmanlı İmparatorluğu'nda gerilla örgütleri kurarak Ermeni köylerinin talan edilmesine önlemek amacıyla birlik oluştursalar da bu güçlerin çoğu Ermeni ulusal kurtuluş hareketinin üyesi olarak hizmet etmişlerdir. Ünlü Ermeni milis başkanları arasında Nigol Duman, Boyacıyan Hamparsum Murat Efendi, Girayr ve Murad Sebastia sayılabilmektedir.
1780 Zeytun Ermenilerin Osmanlı İmparatorluğu yönetimine karşı ilk silahlı isyanında bulunmuştur. Bu isyanının temeli vergi olmuştur. Louise Nalbandian'a göre, bütün dünyada, Fransız İhtilali'nden sonra belirginleşen milliyetçilik hareketleri Osmanlı İmparatorluğu'nda etkisini gösterir. Bunun sonucu olarak, önce Sırplar, Rumlar, Araplar ve sonra Arnavutlar kendi millî toplumunu devlet olarak kurmak için hem birbirleriyle hem de Osmanlı Devleti ile fikren ve fiilen çatışmaya girdi. 19. yy.'dan 20. yy.'a geçildiği yıllarda Rumlar, Sırplar, Bulgarlar Balkan Savaşları'nın ardından Osmanlı İmparatorluğu'ndan siyasi olarak tamamen ayrıldılar. Müslüman olmayan topluluklardan, fiziki olarak Osmanlı İmparatorluğu'nun Türkiye topraklarına yakın olmaları nedeniyle, yalnızca Ermeniler bu anlamda bağımsız olamadılar. Ermeniler gelişen milliyetçilik hareketlerinin etkisinde bağımsızlıklarını kazanmak için Hınçak ve Taşnak millî teşkilatlarını kurdu.8.
Ermeni teşkilatların yöntemleri ve amacı önce Müslümanlarla Ermenileri birbirine düşürmek, isyan çıkarmak ve böylece Avrupa devletlerini silahlı müdahaleye zorlayarak, onların müdahalesi ve yardımı ile Doğu Anadolu'da Ermeni Devleti kurmaktı9.
Taner Akçam'e göre, Doğu Anadolu üzerindeki Ermeni talepleri 1870'lerden beri Osmanlı Devleti için siyasi bir sorun olmuştu. Hınçak ve Taşnaksutyun gibi Ermeni militan örgütleri 1894'ten itibaren bazı tedhiş eylemlerine giriştiler. 1895'te Ermenilerin ayaklanma teşebbüsü sertlikle bastırıldı.10
1878 Berlin Kongresi Osmanlı Devleti'nden Doğu Anadolu'daki Ermenilerin Rus himayesine yönelmelerine engel olmak amacıyla bu bölgedeki Ermenilerin durumunu düzeltmeye yönelik bir dizi reform yapmasını talep etti. Abdülhamid yönetiminin bu reformları ertelemesi ve bölgedeki Kürt aşiretlerini muhtemel bir Ermeni isyanına karşı silahlandırma yoluna gitmesi üzerine Ermeniler arasında devrimci ve milliyetçi örgütler güç kazandı.
1887'de Maraş'a bağlı Zeytun'da, Zeytun İsyanı (1887) Ermeni devrimci örgütlerince desteklenen direniş hareketleri başlatıldı. Aynı yıl, sosyalist Ermeniler Cenevre'de Sosyal Demokrat Hınçak Partisi'ni kurdular. Rusya'daki fikir akımlarından etkilenilerek kurulan bu cemiyetin amacı, reform hatta özerklik konusunda sultana baskı kurmaktı.11 Avetis Nazarbekian, Meryem Vardanyan, Gevorg Gharadjian, Ruben Khan-Azat, Christopher Ohanian, Gabriel Kafian ve Manuel Manuelian tarafından kurulan Sosyal Demokrat Hınçak Partisi (Hınçak), Osmanlı Devleti ve İran'daki ilk sosyalist parti olmuştur.
15 Temmuzda 1890 Kumkapı Gösterisi Hınçaklar'ın İstanbul Kumkapı'da olaylar çıkarmışlardır. Bu olaylarda komitenin başlıca ileri gelenleri Megavoryan'ın yanında toplanmışlardır. Kumkapı'da olanlarının yönetimi için iki milis seçilmiştir. Bunlar Cangülyan ve Murad'dır. Bu kişiler Patriği saraya götürmeyi bir taraf diğer taraf ise bildiriyi okuma sorumluluğunu üzerlerine almıştır.12
1891'de ise Siirt'e yakın Sason'da Ermeni devrimci örgütlerince desteklenen direniş hareketleri başlatıldı. 1894'te Ermeni Devrimci Federasyonu Diyarbakır'a bağlı Sason'da Osmanlı yönetimine karşı silahlı bir direniş örgütledi.13
1895'te Zeytun İsyanı (1895) Ermeni devrimci örgütlerince desteklenen direniş hareketleri başlatıldı.14
1895'te Van (1896) kentinde bir ayaklanma düzenlendi.
24 Ağustos 1896'da Papken Süni önderliğinde Devrimci Ermeni Federasyonu'ndan bir grup fedai İstanbul'da Osmanlı Bankası'nı basarak dünya kamuoyunun ilgisini çekmeyi denediler. Olay sonrası Avrupa elçiliklerinin müdahale ederek Babıâli'nin devrimcileri tevkif etmesine ve cezalandırmasına izin vermemiş olmalarına rağmen banka işgali de dönemin büyük güçlerinin müdahale etmesini sağlayamamıştır.15 Bu olaylar sayesinde daha önceden etkin olan Hınçak ve Armenakan gibi örgütleri kenara iterek Ermeni ulusal hareketinin önderliğini ele geçirdi.
21 Temmuz 1905 Yıldız suikast teşebbüsü II. Abdülhamit'e karşı günü Ermeni sempatizanı Belçikalı Edward Jorris önderliğinde Taşnak örgütü tarafından Cuma selamlığından önce Yıldız Cami önünde düzenlenen suikast girişiminde bulunmuştur.
İkinci Meşrutiyet Devri 24 Temmuz 1908'de yeniden ilân edilmesiyle başlayan dönem. Bu dönemde parlamenter demokrasi, seçim, siyasi parti, askeri darbe ve diktatörlük olgularıyla tanışmış ve 600 yıllık imparatorluğun dağılması gerçekleşmiştir. İkinci Meşrutiyetin ilanından sonra derhal seçimlere gidildi. Seçimleri İttihat ve Terakki kazandı. Yeni parlamentoda 142 Türk, 60 Arap, 25 Arnavut, 23 Yunan, 12 Ermeni (Ermeniler arasında Taşnak 4 ve Hınçak 2 üye çıkardı), Sırplar 3, Yahudi 15, Bulgar 4 üye çıkardı. Toplam 12 üye ile Ermeniler azınlık haline geldiler.
1908'de Ermeni komitacı Alev Başyan tarafından Van Valisi Ali Paşa öldürülmüştür. Ali Paşa Van'da yönetimde iken Osmanlıya bağlı Ermenileri bölgede desteklemiş yardımcılığına Ohannes Ferit Boyacıyan’ı, Gevaş kaymakamlığına ise onun kardeşi olan Armanak Efendiyi atamıştır.
Jön Türk hareketi liderlerinin sürgünde olduğu zamanlarda Ermeni devrimcilerinin başı, anayasa projesinin gerçekleştirilmesi için verecekleri herhangi bir destek karşılığında, tamamıyla Ermeni olan bir ya da iki vilayetin oluşturulmasını kapsayabilecek bir adem-i merkeziyet politikası uygulanması umudunu taşımaktaydı.16 Ancak, 13 Nisan 1909'da İstanbul'da karşı devrimin ortaya çıkması ve devamında meydana gelen Adana Katliamında çok sayıda sivil Ermeni ölmesi,17 Müslümanlarla gayrimüslimler arasındaki ilişkileri bozmuştur.18 Liberal bir İngiliz dostu olan Sadrazam Kâmil Paşa'nın devrilmesinden kısa bir süre sonra İstanbul garnizonunda karşı-devrim niteliğindeki 31 Mart Ayaklanması çıkmıştı. Selânik'teki 3. Ordu, bu iki isyanı bastırdıktan sonra Babıâli, Ermenilerle arasını düzeltmek için, Adana Katliamında zarar görenler için 30.000 liralık yardım kararını onaylamıştır.19
1912'de İstanbul Hükûmeti, Doğubayazıt, Bitlis ve Van'da Kürt eşkıyaların Ermeni köylülerini öldürdüğü haberleri duyulduktan sonra olayların bastırılması ve eşkıyaların tutuklanması için Çerkez Ali Paşa'yı Bitlis'e gönderdi.22
12 Haziran 1903'te Çar bir Rusya içinde bir birlik oluşturmak için Ruslaştırma programına karar verir. Ermeniler karşı çıkar ve olaylar Ermeni Kilisesi'nin varlıklara el konması ile zirveye ulaşır. Çara karşı Mıkırtiç Khrimian önderliğinde Ermeni kilisesi ayaklanır. Ermeni Devrimci Federasyonu önce Rus idaresine sempati almak için önemli destek verdi. Sonra Ermeni Devrimci Federasyonu liderleri Ermeni kilisesini savunmaya karar verdi.23
Rus İmparatorluğunda 1905 Devrimi olarak bilinen dönemde yaygın ayaklanmalar yaşamış ve bunlar Transkafkasya uzanmış. Büyük grevlerle bölgede huzursuzluk baş göstermişti Transkafkasya olayları köylü (Çoğu Müslüman Azeri olan köylüler) ayaklanmaları dalgası başladı. Bakü, Rus petrol endüstrisinin merkezi idi. Sınıfsal gerilimlerin, etnik rekabet ile karıştırılır. Aralık 1904, büyük bir grev sonrası iki toplum sokaklarda kavga etmeye başlar. Şiddet kırsala yayıldı ve birçok Azeri Ermeni güçler tarafından öldürüldü.
Ocak 1912 yılında Rus İmparatorluğu Ermeni Devrimci Federasyonu dan 159 Ermeniyi anti-Rus üyeliği ile "Devrimci" olarak mahkemeye tahsil edildi. Bu olay Ermeni Devrimci Federasyonu üyelerini "Eski Taşnaklar" ve "Genç Taşnaklar" olarak böldü. Genç Taşnaklar Rusya ile uyumlu ile müttefik olmak istediler. Çıkan olaylarda mahkemeye Ermeni yazarlar, hekimler, avukatlar, bankacılar da dahil olmak üzere tüm Ermeni aydınlar, hatta tüccarlar çıkarıldı."24 Bu mahkeme sonunda (Halkın Mahkemesi) 64 Ermeni aydın ya hapsedildi ya da değişen süreler için Sibirya çalışma kamplarına sürülmüştür 25
İranda ARF daha fazla demokrasi isteğiyle "karşı devrimini" etkilemek kazanılan hakları savunmak ve elde edilenleri korumak istiyordu. İran'a Osmanlı İmparatorluğu'nda gerilla kampanyası düzenlediler bazı önlü fedaileri mücadele gönderdi.26 Yeprem Khan İran Anayasa devrimde aracı oldu.
I. Dünya Savaşında Osmanlı İmparatorluğu karşısına Ermeni ulusal örgütleri Ermeni milisleri (partisian gerilla müfrezeleri) ile karşı faaliyetler yürütmüş, ayrıca Rus İmparatorluğunda oluşan Ermeni gönüllü birliklerine katılarak Rus Kafkasya Ordusu'na destek vermiştir. Bu dönemin detayları için Ermeni İsyanları (I. Dünya Savaşı) makalesine bakınız
</gallery>Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti kurulmasını izleyen dönemde daha sonra Ermenistan Demokratik Cumhuriyetinin askeri birliklerini oluşturacak güçler Kafkasların değişik bölgelerinde yerel Azeri halkala düşük düzeyli çatışmalara girmiş ve Ermeni-Azeri Savaşı 1917-1922 arasında Azerilere olan çatışmalarda birçok düzenli ordu biçiminde olmayan çatışmalara girdi. Ermeniler savaş genelinde gerilla taktiği uyguladı.
Ermenistanın Kurtuluşu için Ermeni Gizli Ordusu 1973 ve 1985 yılları arasında Türkiye dahil 16 ülkede şiddet eylemlerinde bulunmuş solcu ve aşırı milliyetçi Ermeni örgütü. 1980-1990 yıllarında ABD tarafından resmi terör örgütü listesine alınmıştır. Bu örgüt ASALA'nın eylemleri gerçekleştirmiştir.
Glasnost'tan itibaren SSCB Ermenistan'ının ulusal kimlik ve bağımsızlık talepleri yeni bir yön buldu. 1988 Ermenistan depremi, Ermeni ulusal kimlik gelişimi için bir dönüm noktası olmuştur. 1991 yılında Ermenistan'ın bağımsızlığını takiben Karabağ Savaşı ortaya çıktı. Bu hareket Pan-Ermeni Ulusal Hareketi (ANM) idaresinde gelişmiştir.
Erciyes Üniversitesi I. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu (2007). Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, Cilt II, Kayseri. ISBN 978-9944-976-12-2
Herzig, Edmund. Armenians Past And Present In The Making Of National Identity A Handbook
Kaligian, Dikran 82003) ''The Armenian Revolutionary Federation under Ottoman Constitutional Rule (1908-1914), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Boston College.
Libaridian, Gerard J. (2004). Modern Ermenistan: İnsanlar, Ulus, Devlet, İşlem Yayınları. ISBN 0-7658-0205-8
Nalbandian, Louise (1963). The Armenian Revolutionary Movement, California University Press, Berkeley.
Öztarsu, Mehmet Fatih (2015). Fedailer Devrimi - Ermenistan'daki Kayıp Emanet, Öteki Adam Yayınları, İstanbul.
Orijinal kaynak: ermeni ulusal hareketi. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
Herzig, s.76 ↩
Libaridian, s.106 ↩
Louise Nalbandian, Armenian Revolutionary Movement, California University Press, 1963, s.110 ↩
Taner Akçam, A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility, Metropolitan Books, 2006, s.
Erciyes Üniversitesi I. USAS, s.164 ↩
Nalbadian, s.176-177 ↩
Erciyes Üniversitesi I. USAS, s.169 ↩
Erciyes Üniversitesi I. USAS, s.170 ↩
Kaligian, s.32 ↩
Erciyes Üniversitesi I. USAS, s.174 ↩
Erciyes Üniversitesi I. USAS, s.179 ↩
İbrahim, Richard (1990). Alexander Kerenski: Devrimi First Love. New York: Columbia University Press , pg. 53,54 ↩
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page